Khí thải Scope 3 từ khu công nghiệp bị bỏ lại phía sau trong cuộc đua Net Zero

Scope 3 KCN: Phần chìm của tảng băng phát thải

Trong khi các báo cáo khí thải nhà kính (GHG) hiện nay thường tập trung vào Scope 1 (phát thải trực tiếp tại nhà máy) và Scope 2 (phát thải gián tiếp từ điện mua vào), nguồn phát thải lớn nhất và phức tạp nhất của một khu công nghiệp lại nằm ở Scope 3.

Quy mô của "gã khổng lồ" này thể hiện qua chính vai trò xương sống của các KCN đối với nền kinh tế: hệ thống khoảng 425 KCN trên cả nước đang thu hút 35-40% tổng vốn FDI đăng ký hàng năm, đóng góp trên 50% kim ngạch xuất khẩu, và tạo việc làm cho hơn 4.16 triệu lao động trực tiếp^[1]. Toàn bộ phát thải gián tiếp phát sinh từ chuỗi giá trị khổng lồ này - bao gồm hoạt động vận tải nguyên vật liệu, việc đi lại của hàng triệu công nhân, và chuỗi cung ứng ngược dòng của doanh nghiệp - chính là phát thải Scope 3.

Theo World Bank, lĩnh vực năng lượng hiện chiếm tới hai phần ba tổng phát thải GHG của cả nước, trong đó công nghiệp là một trong những khu vực tiêu thụ năng lượng nhiều nhất. Với việc các KCN đóng góp trên 50% tổng kim ngạch xuất khẩu quốc gia, có thể thấy dấu chân carbon từ hoạt động sản xuất là rất lớn^[2].

Tuy nhiên, phân tích sâu hơn cho thấy con số này chỉ phản ánh Scope 1 và 2. Khi tính đến Scope 3, dấu chân carbon thực tế có thể gấp 3-5 lần, tương đương nghiên cứu của IEEFA đối với các tập đoàn đa quốc gia có chuỗi cung ứng tại Việt Nam, nơi Scope 3 chiếm 70-90% tổng phát thải của chuỗi giá trị^[3].

Báo cáo của dự án quan sát giao thông châu Á (ATO) cho thấy ngành vận tải chiếm 11% tổng phát thải quốc gia với 39.3 triệu tấn CO2, trong đó vận tải đường bộ chiếm 84%^[4]. Đối với các KCN, việc vận chuyển nguyên vật liệu, thành phẩm và di chuyển của người lao động tạo ra một lượng phát thải đáng kể nhưng thường không được tính vào báo cáo phát thải của KCN.

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất nằm ở tính phức tạp của việc đo lường và quản lý Scope 3. Khác với Scope 1 và 2 có thể được kiểm soát trực tiếp, Scope 3 phụ thuộc vào hoạt động của hàng trăm nhà cung ứng, đối tác logistics và thậm chí hành vi tiêu dùng của người lao động. Theo khảo sát của KPMG về các công ty châu Á - Thái Bình Dương, việc báo cáo Scope 3 vẫn đang trong giai đoạn sơ khai với nhiều thách thức về chất lượng dữ liệu và phương pháp đo lường^[5].

Cam kết quốc gia của Việt Nam (NDC) đặt mục tiêu tự lực cắt giảm 15.8% tổng lượng khí thải nhà kính so với kịch bản phát triển thông thường. Mức giảm này có thể tăng lên đến 43.5% nếu nhận được sự hỗ trợ tài chính và công nghệ từ cộng đồng quốc tế. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu Net Zero 2050, việc quản lý Scope 3 là không thể thiếu, đặc biệt khi các tiêu chuẩn thị trường xuất khẩu như CBAM của EU sẽ chính thức có hiệu lực từ năm 2026^[6].

Rủi ro dây chuyền khi bỏ qua Scope 3

Việc không quản lý được Scope 3 đang tạo ra những rủi ro đối với các KCN và doanh nghiệp Việt Nam. Trong đó là việc mất đơn hàng từ các nhãn hàng lớn quốc tế. Theo báo cáo của IEEFA, các tập đoàn đa quốc gia có chuỗi cung ứng tại Việt Nam đều đã công bố các cam kết về trung hòa carbon, buộc các nhà cung ứng phải tham gia vào lộ trình báo cáo và cắt giảm phát thải một cách minh bạch, đặc biệt là với Scope 3^[7].

Khảo sát của Standard Chartered với 400 tập đoàn đa quốc gia cho thấy 78% công ty sẽ bắt đầu loại bỏ các nhà cung ứng chậm chuyển đổi từ năm 2025. Điều này có nghĩa là một phần ba đối tác hiện tại có thể không đáp ứng được tiêu chuẩn. Ngược lại, những nhà cung ứng tiên phong trong chuyển đổi có thể tiếp cận cơ hội xuất khẩu trị giá hơn 1.6 ngàn tỷ USD^[8].

Rủi ro thứ hai liên quan đến khả năng tiếp cận vốn. Theo IFC, thị trường trái phiếu xanh toàn cầu đạt kỷ lục 1 ngàn tỷ USD năm 2024^[9]. Tuy nhiên, các định chế tài chính như IFC, ADB ngày càng siết chặt tiêu chí thẩm định liên quan đến Scope 3. Báo cáo của ADB và UNDP nhấn mạnh rằng, các doanh nghiệp không thể chứng minh được hành động khí hậu sẽ khó tiếp cận các nguồn tài chính xanh và gặp khó khăn trong việc xây dựng uy tín trên thị trường có ý thức bền vững^[10].

Bên cạnh đó là rủi ro cạnh tranh. Trong khi Việt Nam vẫn đang loay hoay với việc đo lường Scope 3, các quốc gia trong khu vực đã có những bước tiến đáng kể. Hàn Quốc đã triển khai chương trình EIP quốc gia từ năm 2005, giúp giảm tiêu thụ năng lượng hàng năm và cắt giảm 2.1 triệu tấn CO2 tương đương, tạo ra 665 triệu USD lợi ích kinh tế. Chương trình "smart closed-loop grid system" của Hàn Quốc cũng đã tạo ra hệ sinh thái chia sẻ dữ liệu phát thải và tối ưu hóa chuỗi cung ứng giữa các doanh nghiệp trong KCN^[11].

Singapore đang phát triển mô hình KCN thông minh thế hệ mới với Việt Nam, tập trung vào AI và công nghệ xanh. Thái Lan đã thiết lập khung pháp lý cho nền kinh tế tuần hoàn, Malaysia thông qua chương trình "Greening Value Chain" đã hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ và vừa đo lường, theo dõi và báo cáo phát thải GHG một cách hiệu quả.

Việc đo lường, báo cáo và xác minh (MRV) Scope 3 tại một hệ sinh thái đa doanh nghiệp như KCN là rất phức tạp. GHG Protocol cho biết nhiều tổ chức gặp khó khi thu thập dữ liệu chính từ nhà cung ứng, việc phân bổ phát thải giữa các hoạt động khác nhau, và đảm bảo chất lượng dữ liệu trong chuỗi giá trị phức tạp^[12].

Chính sách và bài học quốc tế

Nghị định 06/2022/NĐ-CP về giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và bảo vệ tầng ozon tạo nền tảng pháp lý quan trọng cho việc kiểm kê GHG tại Việt Nam.

Theo Nghị định, các cơ sở có phát thải GHG hàng năm từ 3,000 tấn CO2 tương đương trở lên hoặc tiêu thụ năng lượng từ 1,000 tấn dầu tương đương phải thực hiện kiểm kê khí thải[13]. Tuy nhiên, quy định này chủ yếu tập trung vào Scope 1 và 2 của từng cơ sở riêng lẻ, chưa có khung pháp lý cụ thể cho việc tổng hợp và quản lý Scope 3 ở cấp độ toàn KCN.

Quyết định 01/2022/QĐ-TTg xác định danh sách các ngành, lĩnh vực và cơ sở phát thải GHG phải thực hiện kiểm kê, với kế hoạch mở rộng đến 2,166 doanh nghiệp lớn thuộc 5 ngành theo Quyết định 13/2024/QĐ-TTg^[14]. Tuy nhiên, các hướng dẫn kỹ thuật hiện tại vẫn thiếu công cụ hỗ trợ doanh nghiệp hợp tác và chia sẻ thông tin về phát thải chuỗi cung ứng trong cùng một KCN.

So sánh với các mô hình quốc tế, châu Âu đã tiến xa hơn với Chỉ thị báo cáo bền vững doanh nghiệp (CSRD). CSRD bắt buộc các doanh nghiệp lớn báo cáo chi tiết về tác động môi trường và xã hội, bao gồm cả Scope 3, với mức đảm bảo hạn chế từ bên thứ ba độc lập. Điều đáng chú ý là CSRD nhấn mạnh vào toàn bộ chuỗi giá trị thay vì chỉ hoạt động của doanh nghiệp, khiến các nhà cung ứng Việt Nam phải tuân thủ yêu cầu này ngay cả khi không trực tiếp áp dụng CSRD^[15].

Sự thiếu vắng nền tảng dữ liệu dùng chung cũng là thách thức. Trong khi Singapore đã xây dựng hệ sinh thái logistics xanh tích hợp AI, Việt Nam còn thiếu cơ chế để các doanh nghiệp trong cùng KCN chia sẻ thông tin về phát thải, tối ưu hóa vận tải chung, hay phát triển các dự án cộng sinh công nghiệp^[16].

Quy hoạch điện VIII đã đề ra mục tiêu phát triển các "green industrial zones with low carbon emissions (khu công nghiệp xanh, phát thải carbon thấp)", nhưng chưa có hướng dẫn cụ thể về cách thức đo lường và quản lý phát thải Scope 3 của các khu vực này. Trong khi đó, các cam kết JETP trị giá 15.5 tỷ USD cũng chủ yếu tập trung vào chuyển đổi năng lượng mà chưa quan tâm đến khía cạnh quản lý phát thải chuỗi cung ứng tại các KCN^[17].

Làm gì để có lợi thế cạnh tranh chiến lược

Thay vì coi Scope 3 là gánh nặng, các KCN Việt Nam có thể biến nó thành lợi thế cạnh tranh bằng cách cung cấp "dịch vụ giảm phát thải" cho doanh nghiệp thuê đất.

Mô hình này đã được triển khai thành công tại Türkiye, nơi IFC hỗ trợ đầu tư vào 6 KCN đã tiết kiệm được 131,946MWh năng lượng và tránh 54,596 tấn phát thải GHG trong giai đoạn 2018-2020, với chi phí chỉ 10.9 USD/MWh,thấp hơn nhiều so với các chuẩn mực quốc tế[^18].

Đề xuất đầu tiên là phát triển trung tâm logistics xanh dùng chung. Theo báo cáo về logistics xanh của Việt Nam, các tuyến vận tải chính thường xuyên bị ùn tắc dẫn đến lãng phí nhiên liệu và gia tăng phát thải. Các KCN có thể đầu tư vào hệ thống quản lý vận tải thông minh, sử dụng xe điện cho vận chuyển nội bộ, và tối ưu hóa lộ trình bằng công nghệ AI để giảm thiểu Scope 3 từ hoạt động logistics^[19].

Thứ hai, xây dựng hệ thống quản lý chất thải tuần hoàn tập trung. Mô hình EIP tại Cần Thơ, Đà Nẵng và Ninh Bình cho thấy việc hợp tác giữa các doanh nghiệp trong tái sử dụng chất thải, tối ưu hóa việc sử dụng nước và năng lượng không chỉ khả thi mà còn mang lại lợi ích kinh tế đáng kể. Các KCN có thể phát triển các cụm cộng sinh công nghiệp, nơi chất thải của doanh nghiệp này trở thành nguyên liệu đầu vào cho doanh nghiệp khác.

Thứ ba, triển khai nền tảng số để đo lường và truy vết phát thải toàn chuỗi giá trị. Học hỏi từ "Smart closed-loop grid system (Hệ thống lưới điện tuần hoàn thông minh)" của Hàn Quốc, các KCN Việt Nam cần xây dựng hệ thống thông tin tích hợp cho phép các doanh nghiệp chia sẻ dữ liệu phát thải, theo dõi tiến độ giảm phát thải và xác định cơ hội hợp tác. Điều này đặc biệt quan trọng khi CBAM yêu cầu truy xuất nguồn gốc carbon của sản phẩm.

Về mặt chính sách, Chính phủ cần xây dựng bộ chỉ số và hướng dẫn kỹ thuật quốc gia về MRV cho Scope 3 KCN. Theo kinh nghiệm của CSRD, việc có chuẩn mực thống nhất sẽ giúp doanh nghiệp giảm chi phí tuân thủ và tạo sân chơi bình đẳng. Đồng thời, cần thiết lập cơ chế ưu đãi cho các KCN đạt chứng nhận xanh LEED hoặc tương đương, với mục tiêu 30% KCN đạt chứng nhận này vào 2030^[20].

Đề xuất nữa là thí điểm các cơ chế hợp tác công-tư (PPP) để đầu tư vào hạ tầng xanh dùng chung. Mô hình này có thể được tài trợ thông qua các nguồn vốn khí hậu quốc tế như Green Climate Fund, với sự hỗ trợ kỹ thuật từ UNIDO, World Bank và ADB. Dự án "Nhân rộng các tiếp cận khu công nghiệp sinh thái nhằm thúc đẩy kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam" (Scaling up Eco-Industrial Park approaches to promote Circular Economy in Vietnam) với ngân sách 3.346 triệu USD từ Thụy Sĩ đã tạo tiền đề tốt cho việc nhân rộng mô hình này^[21].

[1] https://www.vietnam-briefing.com/news/eco-industrial-parks-vietnam.html/

[2] https://www.vietnam-briefing.com/news/eco-industrial-parks-vietnam.html/

[3] https://ieefa.org/wp-content/uploads/2022/05/Vietnams-Renewable-Energy-Strategy-Can-Make-or-Break-Economys-Manufacturing-Future_May-2022.pdf

[4] https://asiantransportobservatory.org/documents/223/Viet_Nam-transport-and-climate-policy.pdf

[5] https://kpmg.com/vn/en/home/insights/2024/08/unlocking-the-scope-3-opportunity-in-asia-pacific.html

[6] https://unfccc.int/sites/default/files/NDC/2022-11/Viet%20Nam_NDC_2022_Eng.pdf

[7] https://ieefa.org/sites/default/files/2023-09/Vietnams%20Renewable%20Energy%20Strategy%20Can%20Make%20or%20Break%20Economys%20Manufacturing%20Future_May%202022.pdf

[8] https://ieefa.org/sites/default/files/2023-09/Vietnams%20Renewable%20Energy%20Strategy%20Can%20Make%20or%20Break%20Economys%20Manufacturing%20Future_May%202022.pdf

[9] https://www.ifc.org/en/insights-reports/2025/emerging-market-green-bonds-2024

[10] https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-04/2025-building_supply_chain_resilience-insights_into_greening_value_chains_for_asean.pdf

[11] https://documents1.worldbank.org/curated/en/486571617995781752/pdf/Circular-Economy-in-Industrial-Parks-Technologies-for-Competitiveness.pdf

[12] https://ghgprotocol.org/sites/default/files/2025-01/S3-SDP-20241220.pdf

[13] https://faolex.fao.org/docs/pdf/vie212269.pdf

[14] https://vietnamnet.vn/en/vietnam-s-greenhouse-emissions-may-triple-by-2030-without-urgent-action-2421761.html

[15] https://www.pwc.com/vn/en/insights-hub/perspective-blog/csrd-vietnam.html

[16] https://vlr.vn/developing-green-logistics-in-the-transition-to-new-generation-industrial-parks-19812.html

[17] https://www.vietnam-briefing.com/news/carbon-boredr-adjustment-mechanism-vietnam.html/

[18] https://documents1.worldbank.org/curated/en/099050625181538675/pdf/P179257-6da51be4-c3aa-4c36-820e-bede678ffd62.pdf

[19] https://vlr.vn/developing-green-logistics-in-the-transition-to-new-generation-industrial-parks-19812.html

[20] https://vietnamnews.vn/economy/1718608/green-industrial-zones-key-to-sustainable-development-investment-attraction.html

[21] https://mpi.gov.vn/en/Pages/2024-11-19/Scaling-up-eco-industrial-park-approach-to-promote84zzkc.aspx

Nguyễn Nhiều Lộc

FILI